Küçük Melek’in Uluslararası Bağlantıları: “İmza Toplama Çılgınlığı” ve Kartpostal Arşivi

Melek Celâl’in ilk gençlik yıllarında, mektup ve kartpostal değiş tokuşu aracılığıyla dünyayla kurduğu iletişime bakıyor; varlıklı ve köklü bir Osmanlı ailesinde yetişmenin kültürel ayrıcalıkları ile birlikte, çağının iletişim teknolojisinin sunduğu imkânları da sonuna dek kullandığına tanık oluyoruz.

İlk gençlik yıllarında sanata olan düşkünlüğünü, arşiv tutma merakıyla birleştiren Melek, döneminin “imza toplama çılgınlığı”na [autographomania] katılarak, hayranı olduğu Batılı sanatçılardan mektup aracılığıyla imza rica etmiştir. Amerikalı kütüphaneci ve arşivci Theodore F. Dwight tarafından teşhis edilen bu kolektif toplama tutkusu 19. yüzyılda Batı’da, özellikle de Amerika’da salgın niteliği kazanmıştır. Demiryollarının yaygınlaşarak insanları ve imgeleri yoğun dolaşıma soktuğu bu radikal dönemde, iletişim ve bilgiye erişim hızlanmış, toplumlar arasındaki fiziksel mesafeler kısalmış; uzak ülkelerde yaşayan dikkate değer bireylerin el yazılarına erişmek olağan bir hal almıştır.

“Şöhretin dezavantajları: imza toplayıcılarının musallat olduğu bir kriket oyuncusu,” Tom Browne, 20. yüzyılın başı.

Dönemin popüler kültürü ve ünlüler kültürüyle de ilişkili olan “imza toplama çılgınlığı,” değişen dünyanın gelişen iletişim ortamında, tanınmış şahsiyetlerin yaşamlarına duyulan ilgiyle birlikte, artan koleksiyonculuk eğilimini de ortaya serer. Melek’in yazılı ricalarla teker teker toplayarak oluşturduğu özel imza ve el yazısı koleksiyonunda Fransız kültür sanat çevrelerinden romancı René Bazin, gazeteci Maurice Barrès, oyun yazarı Henri Lavedan, ressam Gaston La Touche, besteciler Camille Saint-Saëns ve Théodore Dubois, heykeltıraş Charles René de Paul de Saint-Marceaux, mimar Jean-Louis Pascal, ressam ve eğitimci Fernand Cormon ile Joseph-Claude Bail gibi isimlerin yer alması, Fransızca bilgisi sayesinde çağının uluslararası iletişim ağına katılan Melek’in eriştiği önemli bireylerce dikkate alınmış olduğunun göstergesidir.

Matmazel Melek Ziya’ya, Mükemmel insanlar, tanımadıklarımızdır. Henri Lavedan [imza]

“1911 Paris Salonu. G. La Touche, Müsrif Oğul.” Matmazel Melek Ziya’ya Eser sahibinden hatıra. Gaston La Touche [imza], Aralık 1911

Öte yandan, hayranlara gösterilen bu alakayı, dönemin yaygın bir tavrı olarak değerlendirmek mümkündür. Her biri farklı görevlere sahip sekreterleri olan Oscar Wilde’ın, tek görevi yazar adına imza atmak olan sekreterinin, çok yazı yazmaktan muzdarip olarak, parmaklarının ve kolunun uyuşmasına neden olan karpal tünel sendromuna yakalandığı bilinmektedir. Herkesin herkese her an bağlanabildiği, tüm hayatların rahatlıkla gözetlenebildiği; fakat ünlülerin ilgisini cezbetmenin hiç de kolay olmadığı günümüz dijital çağında, 19. yüzyıl sanatçılarının hayranlarına verdiği özenli cevaplar hayli ilginçtir. Örneğin, Saint-Marceaux, İsviçre’nin Bern şehrinde kendi tasarladığı Dünya Posta Birliği Anıtı’nın olduğu bir kartpostal seçme inceliğini göstererek, daha önceki İstanbul ziyaretinin de “güzel hatıralarıyla,” Melek’in bu nazik isteğini reddedemeyeceğini yazmıştır.

“R. de St Marceaux’nun Bern’deki Dünya Posta Birliği Anıtı.” Matmazel, sizin memleketinizde geçirdiğim çok kısa ziyaretten o kadar güzel hatıralarım var ki sizin bu nazik isteğinizi reddedemem. Bu kartın size ulaşmasını umuyorum ve sizden hürmetkâr saygılarımı kabul etmenizi rica ediyorum Matmazel. R. de St Marceaux [imza], 21 Nisan 1912

Sanâyi-i Nefîse Mektebi tarafından düzenlenen Avrupa sınavını kazanarak Paris’e gönderilen 1914 Kuşağı ressamlarının hocası olan Fernand Cormon ise, 1911 tarihli mektubunda genç Melek’e şöyle cevap vermiştir:

Benden bir imza sizi bir an için bile memnun edecekse, reddetmek aklımdan geçmez. Yakışıklı bir genç olsaydım, size daha cesur sözler yazardım ama 65’lik bir yaşlı adam olduğum için en iyi dileklerimi sunmakla yetiniyorum. Sağlıcakla kalın, genç hanım, saygılarımla.

Ressam Fernand Cormon’un Melek’e yazdığı 27 Ekim 1911 tarihli mektubu.

İmza rica ettiği isimlerden Joseph-Claude Bail’ın zamanın “Salon” sanatçılarından birisi olması, Melek’in bu sanatçıları Paris Salonları’nda sergilenen resimlerinin kartpostallarından öğrenmiş olabileceğini de düşündürür. 1910’larda çokça rağbet gören uluslararası kartpostal değiş tokuş ağına katılan küçük Melek, Yeni Han Sirkeci adresine, “Mademoiselle Melek Zia” hitabıyla Brüksel, Londra, Barselona ve Paris gibi pek çok Avrupa şehrinden kartpostallar almıştır. Özellikle 1911–1914 arasına tarihlenen bu kartpostalların çoğu Belçika merkezli bir kartpostal kulübü olan Libre-Echange damgasına sahiptir.

Kartpostal kulüpleri; fotoğraf ve baskı teknolojilerinin gelişmesi, kartpostalların uygun fiyatlı olması ve posta hizmetlerinin genişlemesi ile, farklı coğrafyalarda kartpostal biriktirenlerin sayısının artmasıyla ortaya çıkmıştır. Çeşitli ilgi alanlarını yansıtan kişisel koleksiyonlarını uluslararası bir ağda paylaşarak zenginleştirmeyi seçen kişilerin kulüpler halinde örgütlenmesiyle; dünyanın çeşitli yönlerini keşfetme ve takdir etme fırsatları artmıştır.

“François Boucher, Kırsal Yaşamın Zevkleri.” 1912, Gönderici: Renée Louis Fischer. 1787. 170 Hampstead Road, Londra N.W., Alıcı: Miss Melek Ziya, Yenihan, Sirkeci, İstanbul, Türkiye.

“1910 Paris Salonu. Louis Édouard Fournier, Kuyumcu H. Bouillet ve oğlu André’nin Portresi.” 15 Mayıs 1912. Gönderici: Georges Boulet, 26 rue St-Gildard, Nevers, Fransa. L.E. 1871. Alıcı: Matmazel Melek Ziya, İstanbul.

Betimlenen sahneler hakkında bilgi alışverişini teşvik ederek kültürlerarası etkileşime ve kültürel tarihi korumaya da katkı sağlayan kartpostal değiş tokuşunun, küçük Melek’in Batı sanatına dair birikimini geliştirmesi bakımından önemli olduğu düşünülebilir. Melek’e gelen kartpostallar içinde Libre-Échange damgasına sahip olanların çoğunun o yılların Paris Salonu’nda sergilenmiş tabloların reprodüksiyonlarından olması, Melek’in bu tarz kartpostalları özellikle talep ettiğini düşündürür. Uluslararası kartpostal değiş tokuş ağının 1908–1913 Paris Salonları’nda sergilenmiş tabloları Küçük Melek‘e eşzamanlı olarak iletebilmiş olması; onun İstanbul’u aşan entelektüel merakını besleyip, Avrupa’nın görme ve düşünme pratiklerini tanımasını sağlamakla beraber, estetik algısını da geliştirmiş olmalıdır.

“1908 Paris Salonu. Jules Adler, Terzi Çırağı.” Gönderici: L.E. 2042. J. DeVuyst, Brüksel. Alıcı: Matmazel Melek Ziya, Yenihan Sirkeci, İstanbul, Türkiye.

“1911 Paris Salonu. Édouard Doigneau, Camargue’da Sürüyü Çağırırken.” Selamlar. 3 Ağustos 1912. Gönderici: Baumgarten, 72 rue Lauriston, Paris. Alıcı: Matmazel Melek Ziya, Yenihan Sirkeci, İstanbul, Türkiye.

Birçok farklı sanat dalında eser veren, aynı zamanda değerli bir yazar ve eleştirmen de olan Melek Celâl, hem varlıklı ve köklü bir Osmanlı ailesinde yetişmenin kültürel ayrıcalıklarını hem de çağının iletişim teknolojisinin sunduğu imkânları sonuna dek kullanmış; dünyaya açık genç bir kızdan, eleştirmenlerce “kültür ve sanat dünyamızın zirvesindeki kadın” olarak iftihar edilen bir figüre evrilmiş, ilk modern sanatçı kuşağının öncü kadın temsilcilerinden olmuş, bir yönüyle Batı’ya bakarken bir yönüyle de kendi kültürünü taktir edip, korumaya çabalayan bir Cumhuriyet kadını olarak yaşamıştır.

Kaynakça

Antmen, Ahu. “Bir Varmış Bir Yokmuş: “Ressam Bayan Melek Celâl.” Unutulmuş Bir Cumhuriyet Kadını: Bütün Yönleriyle Melek Celâl, 56–97. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi, 2023. Sergi kataloğu.

Doğan Paksoy Arşivi.

Dukes, Hunter. Signature. Londra: Bloomsbury Academic, 2020.

Dukes, Hunter. “The Autograph Fiend.” History Today. 25 Mart 2021. https://www.historytoday.com/miscellanies/autograph-fiend.

Dwight, Theodore F. “Autographomania.” Overland Monthly 3, sayı 4 (Ekim 1869): 342–349.

Tongo, Gizem. “Melek Celâl Sofu, Kadın Ressamlar ve Osmanlı’nın Son On Yılı.” Unutulmuş Bir Cumhuriyet Kadını: Bütün Yönleriyle Melek Celâl, 36–55. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi, 2023. Sergi kataloğu.

Turan, Namık Sinan. “Melek Celâl Sofu ve Bir Kuşağın Hikâyesi.” Unutulmuş Bir Cumhuriyet Kadını: Bütün Yönleriyle Melek Celâl, 12–35. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi, 2023. Sergi kataloğu.

Unutulmuş Bir Cumhuriyet Kadını: Bütün Yönleriyle Melek Celâl. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi, 2023. Sergi kataloğu.